Als kind van het mijnlandschap van Beringen-Mijn, ben ik altijd gefascineerd geweest door de site 'Le Grand-Hornu'. Dit historische industriële mijncomplex in de Borinage, ten zuidwesten van Bergen, prijkt sinds 2012 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Wat Le Grand-Hornu zo bijzonder maakt, is niet alleen de overlevering van de historische mijngebouwen, maar ook de vooruitstrevende visie van Henri De Gorge. Zijn paternalistische aanpak van de werk-privé verhouding transformeerde de site tot een vroeg meesterwerk van functionele stedenbouw in de 19e eeuw.
De Gorge ging verder dan alleen het bouwen van werkplaatsen, kantoren en zijn eigen woning. Hij ontwierp een complete stadswijk incl. levenswijze voor zijn arbeiders, met als doel hen aan de compagnie te binden. In het begin van de 19e eeuw werkten vooral boeren seizoensgebonden in de mijnen, wat het voor De Gorge lastig maakte om vaste werknemers te vinden. Om dit probleem op te lossen, creëerde hij een bijna utopische omgeving waarin hij inspeelde op de levensomstandigheden van de mensen. Vaak sliep de hele familie in één kamer zonder enig comfort of sanitaire voorzieningen. De Gorge bouwde stenen woningen met vooruitstrevend leefcomfort. Kinderarbeid vanaf 6 jaar was in de negentiende eeuw bijna een must. De gorge bouwde een jongens- en meisjesschool en voerde verplichte scholing in tot de leeftijd van 12 jaar. De site bood ook voorzieningen zoals een ziekenhuis, kiosk, feestzaal en een park. Zo schiep De Gorge een eiland van betere levensomstandigheden dat mensen aantrok. De keerzijde was dat De Gorge streng toezicht hield op zijn werknemers: hij controleerde hun leven op dictatoriale wijze.
Zijn paternalistische visie uitte zich in een doelmatige inplanting van deze functies met de woningen rond het hart van de site met de werkplaats. Wanneer we de stedenbouwkundige inplanting ontleden zien we een duidelijk functioneel en formeel geheel in modernistische zin. De werkplaats zelf wordt gekenmerkt door de cour centrale: een ovale binnenplaats omringd door de arcade-ateliers, de machinezaal en het ingenieursgebouw in neoklassieke stijl. Iedereen ziet alles, alles wordt gezien: panopticum style- een welgekend concept voor gevangenissen. Maak ik hier een parallel tussen een gevangenis en de werkzone van Le Grand Hornu? Vanuit een 21ste eeuws Westers perspectief: ja. De nodige nuance moet uiteraard gemaakt worden. De Gorge had gedeeltelijk de beste bedoelingen. Naïef genoeg geloof ik wel dat hij oprecht sociale vooruitgang wenste. Realistisch genoeg was hij ook gedreven door de één van de grootste drijfveren van de geïndustrialiseerde wereld: geld. Money makes the world go round. Efficiëntie, het verhogen van de productiviteit zullen zeker hoog op de agenda hebben gestaan, en heeft hij volgens de overlevering ook bereikt.
De belangrijkste getuigenis van zijn succes is het kasteel dat hij liet bouwen. Aan het ingenieursgebouw bevindt zich het kasteel van De Gorge, terwijl aan de andere kant de cité met arbeiderswoningen ligt. Wederom een ruimtelijke vertaling van zijn paternalistische ideologie met een strikte hiërarchie. Zijn kasteel is vrij opulent in vergelijking met de arbeiderswoningen.
De bakstenen huizen waren, op de hoekwoningen na, allemaal identiek. De hoekwoningen waren bestemd voor de opzichters- de porions- die zowel in de mijn als in de wijk toezicht hielden. Elk huis beschikte over eigen sanitaire voorzieningen, had twee kamers op het gelijkvloers en drie op de bovenverdieping, en de bewoners deelden een bakoven per tweewoonst. De huizenrijen werden van elkaar gescheiden door een 12 meter brede laan, geïnspireerd op het Haussmannplan. Deze brede straat en de eigen sanitaire voorzieningen waren vernieuwend en lijkt de voorloper voor wat later het "lucht, licht en gezondheid"-credo van het modernisme zou worden.
De modernistische kiem komt niet alleen tot uiting in de arbeiderswoningen. je kunt ook een vorm van pre-modernisme herkennen in de werkhallen. De arcade-ateliers bijvoorbeeld verwijzen duidelijk naar de klassieke architectuur van de oude Grieken en Romeinen, met de rondbogen en klassieke opbouw. Toch is er een moderne twist die breekt met de natuurlijke bouwkrachten: vorm wordt hier bewust gecreëerd. Hoewel de cour centrale gevormd door deze arcade op het eerste gezicht symmetrisch lijkt, onthult een nadere blik de aanwezigheid van vier onderscheiden kwadranten. Is dit authentiek, of een herinterpretatie? Hier lijkt vorm vernietigd te worden door de creatie van objectivering, wat het tot een postmodern artefact avant la lettre maakt.
Hoewel mijnbouw in wezen zware en vaak gevaarlijke fysieke arbeid was, kan het gebruik van de neoklassieke stijl ook worden gezien als een poging om deze arbeid te verheffen en te verheerlijken. Door mijngebouwen te ontwerpen als imposante, klassieke tempels van industrie, werd het werk in de mijnen bijna verheven tot een nobele activiteit, passend bij de grootsheid van klassieke beschavingen. De neoklassieke stijl werd ook geassocieerd met de Verlichting en het geloof in de kracht van rede en vooruitgang. Door mijngebouwen in deze stijl te ontwerpen, werd een verband gelegd tussen industriële vooruitgang (mijnbouw) en de rationele, verlichte idealen die de basis zouden vormen voor een betere toekomst. Coming full circle: die betere toekomst lag in het verheerlijkt werk en moderne stenen huizen aan de andere kant van de site.
Zoals alle mijnsites sloot Le Grand-Hornu. Na verval, redding door liefebbers biedt Le Grand- Hornu nu een interessante mix van archeologie, authentieke neoklassieke architectuur en een hybride hedendaagse architectuur onder het mom van adaptive re-use. Deze herbestemming activeert de site op een manier die het verleden overstijgt en dicht bij onze menselijkheid komt: cultuur. Dit komt tot uiting in het CID (Centrum voor Innovatie en Design) en het MACS (Museum voor Hedendaagse Kunsten). Is Cultuur het nieuwe saneringsstreven om de werkende bevolking te binden aan een kapitalistisch model? Time will tell... Maar één ding is zeker: de geschiedenis is cyclisch.
~Ar. Kimberly Wouters
*De twee collages zijn samengesteld uit eigen beeldmateriaal na een bezoek aan de site in augustus 2024.
コメント